Bo – 1
TLÔSAIHPI CHI ALAICHADAINA
By H. Zacho (L)
Tlôsaih chyhsa vaw puana pahno thei rakha nata ama vaw pahrâ laih-na su zy :-
Hiakha râh Leisaih liata Tlôsaih chyhsa zy cha y eita, he Leisaih he Zophai (Zyuphiah) nata Laitak ( Leita ) likaw liata tlâh a châ.
Kô 1580-pa liata Leisaih tawhta a zu laih eita, Saraopa tlâh liata za pahrâ eita, Sarao tawhta Chahkho tlâh ama za y. He Leisaih tawhta a zupa chyhsazy cha Mathipi nata Hnaihly sahlao nata mohropazy chhao châ eita, Mathipi nata Hnaihly râh hawta za hnei laih eita, âmo ta khihzipa ama za châ lymâ ama panana thlahchhana liata ‘Sarao tlâ la, Châkho tlâ la’ ama vaw tah tyhpa a châ.
Châkho tlâh tawhta Zyuphiah by liata khih za sa eita, Zyuphiah khih liata kô Syno ama pahrâ nota, Mathipi nata Hnaihlyta Tlângruang ( Tlâry ) liata Iakhai Hlychho he ama beipata amâ kaw la. Amâ kaw lana chhâpa cha ama kiahpâh liata Hiakha Thlâtlâ nata Chhôchôpi bei laipa nata khisaw hlupa riahphapazy ama ypa vâta chihuhna hnei ei ta, chariah daihti avaw châpa vata khi lai viapa liata a pahrâpa cha charia- chakei liata mania ama duachakhai thei aw tahpa vâta a châ chai. Abei ama lapa cha aboh-na vyphao hawta hmâ eita, Sabai sahaw ama pie lymâ hra.
Kô 1600 pa rachhôh liata Tlaryh Hlychho Iakhai lapinô awpata hnarozua cha Mathipi nata Hnaihly ta ama kaw hiapa kô kha hlei tawhta Hnarozuanô cha saw phaota sah daih thei leipata Iakhai cha ta “Keima sah vaw daih sala, sah ei dai chhôhta khichhai vaw mo ma y” tah ta. Alahpinô chata khichhai moh leipata Chhôchôpi beipa ta vaw tlô ta, “Aw, abeipa, khazia ma nâma papita sah na daih, na sei na y vei ma?” tah ta, beipa Iakhai cha a nozapa nata a hiehahpa cha diathlâpa châ leipata Chhôchôpi beipa a sie tawhta alapinô cha thata a tu. Hnarozuanô cha ama khi la a râ syulyu haw.
Beipa Iakhai lapinô cha Hnaro liata a saw cha pih ta, Khaicho a châ. Khaicho cha a vaw lai via tawhta khihsaw zyta kaw parupa a chhuah eita, a thei khiatala Hnaro beipa a hmô leipata Khaicho cha a râ kheipa khoh eita, khihliah liata Khaicho a palaona mopata khih opâ thokôpa tawhta mo ei ta, ‘Khaicho, Khaicho’ tahpa ama thei khiata cha patupakhita a zâ chhipa khoh eita, Chahrasala Hnaro chyhsa ta Khaicho a tlua pe’naw cha patu ei ta Keihhrai ama dai khai haw. Hnaro beipa cha ta, keihhrai ama daipazy cha moh ta, a palôh a eih ngâsata. He hawna heta hla a vaw pathao:-
‘Tlôsaih beipa, na khi la na sie mawla
Hnaro beipa paripi laichhôh bao kha la na vaw tah ma-y” tah ta, Tlôsaih beipa cha he hawh-na heta a chhy ta,
“ Ei khi la ei sie maw sala,
Keihrai thla thô ei oh cha la, My pari na khoh vei!!” tah ta. Keihhrai cha pa-i via ei ta. Keihhrai ama pathlâ khao leipa a lyu hapa vâta Khithiepata he hla he a pathao hra,
“ Kei tana vaw daita sei ki kyh,
Sa liah châta vâno y sa la,” Hnaro beipa sei chanô, beih a chhohtupa cha a thapasa
kawta, khaziama nâmo he bie pha hla pha kyh châ chi maw, he hawna heta tah mu vy –
“ Hnaro beipa paripi laichhôh,
Nâma beinô lih vaw châ la,
Keima chyvâ lih vaw châ sa la, Loh pachâh khoh ei si y” tah eita.
Nâma byunô (beino ) lih, Keima chyva lih, paku nata lôh-na ti hawta. Loh hrei lei chah ei sila.He adyhryh-na hla rôna ngaitapa ama sa tawh-na heta Keihhrai cha ama pathlâ.
Khaicho cha naonâhpa ta a chhi theipa châ leipata hmo rupa nata hmo a khiakhi kawpa ama vaw rei thlu haw. Khaicho he a chhipa tlaita nama khoh khiatala ngiadih lâh chakipa, cha-aw seihtôpa chhobai naoh chhaopa nata râchâ sô a pa Iakarita vaw phao tua ula, tah hawta. Chatana chata hmo khiakhi kawpa cha tlua hnolo eita, Mathipi sahlaota ngiadih lâhchakipa cha Phiahpi by liata hmô eita. Lâpi sahlao ta chhobai naoh chhaopa hmô eita, tlary Hlychho Iakhai chata Cha-aw Hlychho beipa seitôhpa cha a hia ta, Khaicho thao thei nawpa a châpa vâta seihtôhpa cha vaw pie ta. He Cha-aw Hlychhopa seihtôhpa he y hâ tawhta Hnaro beipa heta uava ngâsâ tyh ta Seih lai ngaitapa a daoh tliahpa a ki a maih khai hapa châ ta, a pasai leina chô cha ta a unawpa pachha nawpata a pie.
He nona heta Seihtôhpa cha pakao tawhta a ao lymâ ta. Cha-aw Hlychho beipa cha ta a ngiachhie tu hata he hawna heta hla a vaw phi:-
“Anô chhu ma phiachhia p’va,
A paw ka lei ma, ei cha-aw Seih tô, ao lai a kia rolo cha!!” tah ta. He Hlychhopa pathla Cha-aw Hlychhopa tawhta Dawmâ he a vaw puapa a châ. Amo thati cha tho hropa liata â kipata reipa a châ aw.
Zyuphiah khih liana cha ta kô hlupi pahrâ ei ta, Khaicho cha lapinô hneita sawchapaw a sat a saw cha Rôlia a châ. Zyuphiah tawh-na heta Boinu (Beinô) kiah. Ngala ama za y. He liata ama y nona heta Nôhro bei Zawtô he a kaw la eita, Zawtô â zu nona cha ta â zachhi penaw cha khithie Thadu nata Zawrôh chhôh Sôhkipaw ama châ. Reihkah zy anano pâ kaw ei ta; hawthai Nôhro Zawtô cha ta,
“ Chei thai vana, tlôsaih rirua reih,
Liahvaw reih-na zâchhie ei cheih tyh” tahpata hla a tao. Ama reina zie ta, atahmata Hawthai reih he Tlôsaih rei tlao châ ta, Tlôsaih ta Hawthai reih eima cheih. Abeipa Zawtô tawhta reih eima vaw ri ama tah tyh. A dopa a châ tlyma. Tlôsaih chyhsata hla ama phi hrapa cha:-
“ Phiahbiepa reih, Kaongah na vaw cheih,
Na paw Opi, Seih-râ a za y lei hawhta” ama vaw tah. Phiahbiepa tahpa he a panawh-na châ ta, Kaongah cha abei pamosana ta ama hmâh tyh. Zawtô cha unaw pathôh liata a seihnaipa châ ta, ano cha chileipa châ ta kô thôh Ngalâ liata y hmâ ta a thi haw. Ano thi tawna heta abei ama la tuapazy cha charia chakei liata chyhsa ku phei a thlie theipa ama châ pata ama pahno leipa vata Mathipi Hnaihly chata pahruata Thlatla Hlychho Laichi ama kaw la chhi heih. Laichi â zu tawna heta cha, ama thlah lôh ngasâ ta, cha tluta charia china pahno khao vei ei. He Ngalâ liata ama y no he O dyh hlu ei ta, chyhsa chhao ama pôh ziah ngaita, khi chhai to a tyhpakhyna su a châpa vâta amâ palaina nata amâ pasahsana cha ama hla phipa tawhta pahno theipa a châ.
“Tlôsaih Bôhpi tla, Hlaipyu Bôh ly tlâh’
Sangyu siena, this y siena,
A zâ hno tlarua na,” ama vaw tah.
Ngalâ tawna heta Beinô vaw chakâ eita. He daihti no rachhôh heta Tlâry Hlychho Iakhai cha a thi haw. Khaicho sawchapawpa Rôlia chata saw chapawzy hneita, amoh Rôlia nata Tai-ô ama châ. Rôlia chata sawchapaw Kheisaw sat a, Kheisaw cha ta sawchapaw Iakhai – II na nata, Kheisaw-IIna cha sat a, Rôlia cha a thi haw.
Cha tawhta Siatah kupi liata za y ei ta. He ama za siena liata abeipa Laichi cha ha lâpi ama chahri khei ama tah a chhâpa cha lâpi liata aAvy kô lai ngaitapa, abeipa Laicho ta a hmô khiatala
PAH HU chata mania a pasei sa aw tahpa ama chipa vâta a châ. He Siatah kupi liata ama pahrâ nona heta abei Laichi â ly via nawpata a kiapa liata ti tohpa ei ta, nga a pasa ama ta. He rachhôh ta ama pahrâna thati hropa cha tho hropa liata reipa a châ heih aw.
Siatah kupi tawhta Phusâ tla liata ama za y heih ( atahma nota Chhaolô râh liata ) He liana he Tlôsaih khih O dyh ama hluh chai nota a cha, Phusa tawna heta Zôbu ( Theiva nata Theiri likaw he ) ama za y heih. He Zôbu khi liata ama y no daihti liana heta abeipa Laichi cha chakâpi zyhno ku liata a leidiapa hawta pahnopa a châ. Abeipa Laichi kha chapaw pano Khaothâ nata Châlai sa ta, Khaothâ sawna cha, Zany nata Bihmôh châ eita, Bihmôh cha chi a hnei leipa a châ. Zany ta saw chapaw kikhaw nata Hmôtlo sa ta, saw chanô Nohtâ a sa pa hra.
Abei Laichi nata apathlapazy thati cha tho hropa liata reipa a châ heih aw. Ano a thi tawna chata a sawna chata abei ta vaw châ laih ei ta.
Zôbu khi tawta Bykhih ama za y, Bykhih liana heta kô hluhpi khih ama sa. Mathipi nata Hnaihly ta abei ama lapa sawzy cha sabai sa haw dei châ leipata kyhto liata abei a chakao chahlahpa vaw châ lymâ ei ta, he Bykhih liata ama y chhôhta abei ma chhieta paka palei ama mo chaipazy cha Mathipi Thâbei nata Hrakhu Hnaihly ama châ…..
He Bykhih liata ama y nona heta Siaha nata Saikao tahpa reina y thai mâpa châvei abei ama lapa sahlao Tlâry Hlychho, nata Laichi pathlazy Thlatlo Hlychho tahpata, â pahruana pahno theipata y ta, Bykhih liata abeizy cha Iakhai – II na nata Khaothâ saw Zany châ ei ta. He bei pano pe’naw he sabai sahao â khopata pahmôsa ei ta, beipa Zany deikua cha, a daipata pahno leipata chhie nata haw cha- Chhiahvia, Saovia, vaohry, Awhry, Maohry, Iahry, Chhipâ lôhpâ vaophei, aw phei taihta khisawzy liata a lapa ty. He vana heta Tlôsaih chi sahlao chata chhyhthai khao leipa ei ta, a chhaih nawpa a ru lâta ama tei hnolo Beipa Iakhai deikua cha a reisi ngaitapata y ta, Machhie sawzy chhaota ama za ngaita hra, abeipa Zany a chhyh thai leipa zydua cha Kalypa tlah la lyu hnei ei ta. Châh a vaw di nata o la ama sie chyta, Mathipi Thabei nata Hrâkhu Hnaihly cha ta, “ A hy hmata sawpâh phaoh tlâ khu vy,” tahpata lyupih mo cha ama chho khai haw. O la cha tlô khai tua ei ta, Mathipi Thâbei cha ta Bykhi liata a pahrâpa zydua panie pado sawpata kyhchhina tao ta, Seihtôhpa kiky pôkha, vao sôcharupa pôkha thie ta, tlyliah liata sahma sahtlah paziahpata nie na dota y ei ta, atahma la pati liasa ama nie khai tah tawhta Mathipi Thâbei chata sôkhaih zuah a la ta, abei machhie beihrai, râchâ zydua cha a phy chheih khai haw.
Bo – 2
TLÔSAIH CHIZY CHA BYKHIH TAWHTA AMA VAW CHHAIH
Kô 1837 liana heta Tlôsaih chyhsazy cha Bykhih tawhta a vaw chhaih ei ta. Beipa Iakhai – II-na nata khihsaw hluh via syulyu cha Bykhih puasaipa ama chhuahpa vâta â vaw zoh tawhta tlâh awh ei ta, “Mylâ la, a khohpa maihta deihrâh lâ lyu mo ula, a khohpa maihta a tuh-lâ lyu moh mu vy,” tah ei ta, kha hlâta beipa Zany a chhyh thai leipa maih cha a mylâpa chata deihrâh kalypa tlah la lyu moh chanei heih ei ta. He daihti nona heta politic ama vaw thai kaw. A chôphota cha khoh khao ma pi eima cha siesai aw tahpa cha a ngia leipata, y hâta ama chhuah-na cha lyu mona kyh tawhta a pi ama patlohpa a châ. Chatana chata lyuva â vaw daihti tawhta Bykhih cha puasai ei ta, lyuva byureih liata kô kha ama pahrâ pâ.
Amâ siesai pe’naw beipa Zany nata khihsaw o dyh sycharie cha, Bykhih liana chata pahrâ khao hra vei ei. Su hro la ama pasie laih ha hra. He ama pahrâ laih-na su zy cha, tho hropa liata eima reih heih aw.
Kalypa râh liata Tlôsaih mo cha, châh a di tawhta khohchei tlah liata y laih ei ta, he khohchei tlâh tahpa he Dawhmâh Cha-aw Hlychho ta khoh cheih ta khohchei tlah ama bi. Cha leipa chhaota Theivâ râh liata Dawhmâh lyubi tahpazy y hrata. He chhôh liana heta sôh, dawh hlupi cha a lei ry liata paso ( pabu ) ta, a sôh dawh pasopa cha rao pâ khai ha ta a kiah a ei pâ holôpa vata, “ Dawh-ei tlah” khâ ama tah.
He Cha-aw Hlychho Dawhmâh nata a pathla thâti zydua cha châbu hropa Mara History bu liata pahnopasia via heihpata a châ aw.
Khohchei tlah tawna heta Chhaohlô khihry nata khihlô ama y. ( atahmata Theivâ khih kiahpa) He liata ama y na daihti liata beipa Iakhai cha pawpi pâ hata, a sawchapawpa Thylai chhao liahsa a satlia hapa châta. He Chhaoh-lô khih liata ama pahrâ nona heta chariata Tlôsaih chyhsa ama vaw chho.
Bo – 3
TLÔSAIH NATA SÂH-IA A DYUH-NA
Kô 1840 liata he a dyuh-na a vaw y chhâna cha, Bykhih liata Tlôsaih ta ama pai saipa tawhta Siaha sahlao cha Tlôsaih chyhsa liata viarithôna he thlâtlah bei Vâhno ama chho. Siaha cha beipa Laichi pathla a za cha lymapa a châpa vâta, a thâ pasata, ei kha palôh thyuta, Tlôsaih chyhsa chhopa cha â ryhpa hawta pachâ ta, he hawta palôh ama phao lichita, beipa Kikhaw sawchanônô Nohtâ cha Chiahchi byuh liata khih ama sa nota thi ha ta, thlâ tlah beipa Vâhno cha ri za kiah ta. Tlôsaih mo pano cha Tiahdô nata a viasa cha Nohtâ ri kiana liata y hra ei ta. He hawna heta bie ama hiahhri – “Khatai lama nama vaw laih?” tah ei ta, amo chata, “Ri na eima cha vaw kiah,” tah ei ta. Amo chata, “Uh kia ma, tlâh kia maw?” tah ei ta. Mathipi Tiahdô cha ta “ Uh kia na” a tah. Amo chata “nâma dyhkha kiapa châ ta, khazia, tlôsai vatlata eima saw ri he mania ama kia khoh vei” tah ei ta, pahnaipahny ei ta, ama za siepa nohta poh chypa liata theisalô pabyuh ei ta,pohchy hropa liata zaih pabyuh ( cha ty ) hra ei ta, “ He he nama beipa za pie mu vy” ama tah. He hmo ama paphaopa he a pachâna chhao pahno vei ei. Ama vaw tlô nata abeipa cha pie ei ta
‘He theisa nata zaih he ta a cha za siehnao aw’ tah na a châ. Cha tawna chata thlatlâ beipa Vahno cha ta Sâ-ia nata Mohtu cha chhota, “ Namo heta Tlôsaih chho u la, meikhuh vaw pakhu sa la nama chho nawpa a paraoh mu vy,” tah ta. Meikhuh ama vaw pakhu patanata Sâ-ia nata Mohtu cha a paraoh ei ta, Tlôsaih cha ama tla hnaoh haw. My râ ta Khulu lâ tawhta za rahao ei ta, “Khapa khichhai maw, cha ama hluh rimâ cha!!” tah ei ta. Meithei pyu ama vaw thei na ta, ‘Charia na, Charia na’ tah ei ta, thata ama râ pai. A râ hma leipa zy cha thie ei ta. He ama za siehnaona liata Thlâtla beipa Vâhno chhao a hlao hra ta. Chhaolô khi ama tlô hlata, atahma ta Tlôsai khi machha la keih chô tla liata Vanhnin cha a tyuh ta, a mothli pathla ngâ kaw ta, Fanai sahlao cha ta, “Nama ta Tlôsai siehnaopata mia pahrua chita, atahma na mothli tlao na pathla haw. Nama he tlao cha pahlei-padia ha si y,” ama tah. Chyhsa ama vaw tlao pâ tu hapa a hmôh tina cha, a palôh thata a pasa. He nona heta abeipa pawpipa Iakhai cha O chhi liahsa a khawhlôh hata, abei o cha kiahraopa châ leipata thie hraopa cha leipata a bohpata a y. Tlôsaih chyhsa a râ chati penaw cha o la ama vaw di awpa cha hâ thlah hâ ei ta, nohpangaw amah hâ tawhta Sâ-ia chata sie a chhuah eita ama sie chyta vao sa nata chyhsapa sa cha chhoh pahlao ei ta, beihhahkâ liata rahô hlupita ama chhopa cha ama sie sai. Sâ-ia ama sie khai haw tahpa cha lyurâpa liata a chho pachhuah lymâ ei ta, khih la cha a vaw lyh hnolo ei ta, nôpi, pawpipa nata a chiepa leipazy cha lyurâpa liata ama thi charei hôlô. O a vaw tlô hnolo theipa zy cha ama no dipa vâta, sa bei ama chhopazy cha, thaoh ei ta, chyhsapa ku nata phei zy ama hmô nata ama dâhkhaw hao ei ta, a pasa ngaitapata ama pahno. He tluta Tlôsaih chyhsa rithei pasana a tyh beih vei ei.
He Sâ-ia ta Tlôsaih ama chho nona heta, Tlôsaih ta Lyhhu a siehnao chhôh châ ta Abeipa Thylai nata Tlôsaih chyhsa riahphapa zydua cha ama sie khai hapa châ ta. Lyhhu ama siehnaopa ama vaw tlô tawhna cha ta, hmo y zie zydua cha pahno ei ta, ama hâh chateih ei ta, Sâ-ia he eima siehnao aw, tah ei ta, thokhata papai ei ta. Chahrasala siehnao thlyupata amâ chhuahpa vâta satlia laihsa ta thla no (2) chhôh zaih phy ei ta, Sâ-ia khih cha ama kaw siehnao haw. A thata kaw thie ei ta, ama beipa Nyuchhô nata a lahpinô cha thyu hma leipa ei ta, rakhô liata patu ei ta, a hrohpata ama zâ chhi haw. Abei cha thie hraohpa a châ leipa vâta a hropata o tlô kheipa ama chhuah nota, Sâ-ia sahlao chata ama beipa cha aza chadai lymâ ei ta, pachie pareih hawta Meithei za papa thlu lymâ ei ta.
He Tlôsaih chyhsa liata riahpha via pahchaipazy cha ama beipa Thylai Hlychho, Laikai Tlapyu nata Riahmô Hlychho châ ei ta, Riahmô he Hlychhopa a châ hra. Sâ-ia cha ta Riahmô cha vaw ka sao ha ei ta. Tlôsaih sahlao chata thata a tyhreih kheipata ama ypa vâta Sâ-ia beipa nôvah ama papua tahpa ama pahno tawhta Sâ-ia sahlao cha, thata a hrah via ei ta. Tlôsaih sahlao ama za sie nona khata Beinô hleiri ama chhawh taraw pata, ama beipa nata a lapinô ama pathlie hlâta a chapa vâta, ama luh liata Meithei a chahry pâ ei ta, Beinô ta cha ama vaw zaw lymâ.
Abeipa Thylai nata Laikhai cha ta thokaryhpa a chhai ei ta, Sâ-ia sahlao cha thata ama thie heih. Thylai nata Laikhai riahphana vâta Tlôsaih za thôh cha a bopata khih ama tlô haw. Tlôsaih chyhsa heta Burma râh liata matupa zy khâ ama za siehnao tyh hra. He vana heta matupa sahlao ta Tlôsaih chyhsa cha thlah ama sa ngaita.
Bo – 4
SAIKAO KHIH A LAICHADAINA
Kô 1876 – daihti nona heta Chhao-lô khih liana chata beipa Thylai nata a paw Iakhai cha pahrâ khoh ngathlah hapa hlâta a pachhaih nawpa palôh vaw hnei ei ta, Iakhai cha ta, “ Keima he ei lapinô nata ei sawna a chhi sala, khih saw o dyh sypangaw a chhi pata Atuh la khih châzoh sila a pha thlyu na, he liata y pahmaopa he a pha kaw tarawpa ta atahma cha khihsaw odyh zathôh pha pi ta, lyu tla nawpa chhao a rupâ hapa châ ta, tah ta, atahmata Lorrain Ville su liana heta ama vaw ypa a cha. Beipa Iakhai a sahrôsi Thylai cha, Chhao-lô khi liata o dyh zano nata Sypangaw chhaota y ei ta, beipa Iakhai he alapinô a thi tawhta lapinô hropa liata a sawnazy khihchâzoh kheipa a khohpa vâta a châ chai.
He Atuh khih liana he ta kô charu hlei y ei ta, thokhy diah hmaoh zy a tao ei ta, He su liata ama y thlah ha nota Lôchei sahlao ta tlahnaoh a chhuah ei ta, hawka liata bie a pachia ei ta. Ama beipa chata, “Chyhsa nama patupa maih cha keima eih châ aw ta, hmo nama la khai aw,” ta ha ta. A khih sawzy cha ta khoh tiara leipa ei ta, eima patupa cha keimo châta na a cha aw tah ei ta, cha kyh cha ama ei chhao pa vata ama kua haw ama tah. Atuh khih mo cha ta pahno vei ei. A hnôh la tawhta pahno ei ta,
“Iakhai thlahpa na a dua chakai ei” ama tah.
Cha tawhna cha ta bei Iakhai cha a sawchapawpa châta lapinô pahnei sa ta, atahma ta a Hano thliahtla liana heta a saw hawti chaipa Laidu y pa y sa ta a lapinô cha Hrano Hnaihly zuah a châ. Sawchapaw sa ei ta Beihra châ ta, ano cha ta Haothâ a sa. Haothâ ta Hiadô sa ta, Hiadô cha ta a lapinô Sôki chô liata Beihra a sa heih. He su liata Hrano cha thita, ama pabu. Hrano he a vahpa a hnei hlâta cha harapa châ ta, sôh nata thih pachhih lohheih a hnei ngaitapa a châpa vâta a thi nota chhao a hmo hneipa zy cha pathla pâ ei ta, “He a hneina Sôh zy he a parutupa ama y khiatala, ano hawna heta pabupa a châ hra aw,” ama tah.
Atuh khi nata vaih zy liana heta khih sa hnolo ei ta beipa Iakhai cha tla leipata vaw y ta, hro a nga khao leipa vâta, “Ei vaw thi khiatala na sy ula, ei sawchapawpa yna Chhaolô khih liata na pabu mu vy,” tah ta. Areipa hawta thi ta, a sy ei ta, a sawchapaw a sahrôsi Thylai yna Chhaolô khi liana chata ama pabu.
Chatawcha alapinô Tôpa zuah Dawhkaw nata a sawna zydua nata khihsaw o dyh sypangaw chhao cha Atuh khih pua sai ei ta, Chhaolô khih cha ama pangai heih. Hla nota khih ama vaw Sana zie he ngiachhi ama chhi ngasa khati no raita thlah-lôpata y nawpa daihti a sôh ngaita. Lyu ama taona nata ama sievawna, kyh to liata machimaby ta sie ngâpa châ leipa ta ama môpa nata ama hrapa chhao hraheihpata ama y kô zaw. Chanô aw a pipy haipa zy cha, lao beihhmo ama rao liata a ao ei ta, ama zia khei tyh. Chariah thâti ama thei pata na ta ama saw thlai pi ta, a râpa a byuh awpa vata lao beihhmo he ama rao liata buh ei ta ama zia kheipa cha ama saw hrona pabosa nawpa a châ. Eima manô mapaw daihti liata hropahana rai hnei leipa ta khizaw he ama su chhao a chy bia y leipata a rahreihpata khih ama vaw sa lymâ. Thapasa ama chhih na!!.
Bo – 5
TAPY TLA SAIKAO AMA VAW KIAH
Kô 1882 pa liana cha tâpy tlah he ama vaw y. A pachhaih khao leipa ta Chhaolô khih tawhna cha Tlôsaih ody zathô cha ama vaw paly khai haw.
He ama vaw yna noh liata chhôhlô tlâhphia liata y ei ta, a vaw zoh nata aw khypa hraih ei ta, cha ama y tua zâ ta aw a khoh leipa vata, he su he pha vei ‘Vawbiah khôna’ ama tahpa vata ama thyusai haw. Saikao liata viah ama vaw y nota he a bypa liana heta palaona su ta tao ei ta, ‘Viahsyly a châ na ama vaw bipâ haw.
He su he y nawpata ama paryhsa leipa vâta a kaw pasie ei ta a tahmata ama pahrâna su liana heta tlahphia liata pahrâ ei ta, Awkhypa hraih heih ei ta, he su he y nawpata chaosana liasa ama hneih. He zâ liana tlai heta, nawh a pihpa cha amoh bi ei ta, Laihao ama tah. Laihao Lyno moh ama bi chhâna cha Siaha bei zyta mania ama haona vâta, a chhaihpa ta he râh taihta eima vaw tlôpa a cha, tah-na tluta moh a bipa a vaw cha. He su lia pyly heta chanô Thleichiah chhao a pih hra.
He su a bypa nata a chakhana rachhôh liata kuchha kô hmô ei ta, a thei chhao a lai kawpata pathei hôlô ta, Saikao zipa liata a ypa a châpa vata Saikao theithu tah ei ta, khih moh chhaota Saikao khih tahpa a vaw châ.
A sai, liata Chhyhkao |
Sai Kao |
SAIKAoO |
Chhykhao |
Chhaolô khih tawhta eima manô mapawzy cha, ama phei a ngia ngaitapata Tâpy tlâ Saikao cha ama vaw pangai Saikao khih kô rei nawpata he su liata a pihpa Laihao Lyno nata Thâdu khithie cha kô pali a phano châta alapinô Zony tluma cha kô charu a châ nota, he su liana heta ama vaw tlô khei, âmo zy kô a laichadaina su ngaitapa tawna heta saikao khih cha kô 1982 February 24 a chhana liata Centenary kô zakha phi a tlona pahno theipa a vaw châ.
Tâpy tlah Saikao ama vaw y tawna heta cha a lypa nata thlah-lôhpata khih sapa thao lymâ ei ta, Tâpy tlah pi nata Chavah cha haoh zy cha Khazopa Pachhâhpa ku mâ – a hyhmata chi hropazy ta ama vaw pahrâ beih leina su vaw châ ta, hmâhchahmary sai châ ta. Sah bai kha ama tu na su liata Chheihhraw, kô a vei theina Sai châ ta, Lyurâpa Sa hluh ta Ka-ao, Kaochao, Beinô Chavah liata nga hlupi nie tiah lei pahrâna rah liata lôhhra tlô ngaitapa khih ama vaw sa thei hapa he Khazopa ta Izarael sawna Kâna rah sapiti nata kheihti lona, amo a vaw pathlatu penaw liata bie a vaw taih hapa Kâna rah ama ngiano hawhna khata, he rah chhao he a pawti ama zyh hrapa a châ.
He Tâpy tlah rei leipa ta mathi la rah kawh ngaitapa a ypa chhao cha ama rah hawh saita châ ta. He Tâpy tlah saikao khih liana heta,chyhsa sopa zy, thatlopa zy, sa a ka tupa zy, hmiphapa nata hla phi a thaipa chyhsa hluhpi a ma y. Cha zy cha tho hropa liata eima reih heih aw.
Bo – 6
LUNGTIA ( LÔTIA) BEIPA TA SAIKAO A ZA SIEHNAOH
Kô 1884 liata viah avaw lai chyta ta Lungtia beipa Hausate nawtapa Dokula ta a khisaw a za chhita saikao a za tlô. Saikao mo abei macha zy cha ama no â kaw ta, a khihsaw zy chhaota khapa bie ma a cha tah hôlo ei ta.
Saikao abei macha zy chata chata vao thiepa ei ta, sahma baopa ei ta. Mohhlao ama pie hra. Saikao khih cha ama pua sai.
Chatawhna chata thla kha chhao a vâh leipa ta Dokula nawhtapa Vântura ( vataoh) a zu heih ta, Saikao mo pano lyu liata ariepa Laila natachongia cha patu ta asiekhei syulyu haw.
Saikao ( Tlôsai ) mo chata ama pahno pata nata kalypa tla lâta khôkhâ lymâ ei ta, Sari ti chhi iata a bykhâh ei ta, Vantura (vatao) cha ama ka sao haw.
He ama ka na liana heta Mathipi Vatlai he a moh a chhuahta, chahrasala a ka tuhpa cha Vatlai châ leipa ta Châlua ta a kappa hawhta reipa acha Vantira ahu a chhâ hlata a bie reipa cha, “ Ei na ta bie eina chhopa kha atlo haw a ta”.
Chatawhnachata Laia nata aviasapa cha aw ei ta, Tlôsai mo hnohta khih la ama tlo.
He hawhpa kyh zy vana heta Lotia nata Tlosaih chyhsa likaw liata adyhryhleina y pathlei ha sala tahpa chihuna zy hnei ei ta. Abeipa Thylai chhao chata pachana kawh ngaitapa paloh hnei ta. He chabu bo 9 na moh teh.
A nôtho liata apthlapazy cha:-
1) Tohnai Lôchei zuah chô liata Zaby Tôkalo bei tuapa acha.
2) Tlaisoh Satho zuah cho liata Laivu, Siatu, Tailo ama cha. Laivu cha Palâ beipa ta a y. Sawchapaw Saidu. Saudu saw Lailuah.
3) Heisôh Hnaihly zuah chô liata Râny, Theiva beipata y ta, sawchapawzy Laihu, Rôhmô, Khaicho a ma châ. Rany nawtapa cha Hrâto châta, Laty liata sabai sahaw hmôpata khih hyutuhpa a pa y sa. Hrâto Sawnazy cha :- Pawhki Syhly zuah chô liata sawchapaw Sâcho, Leikhu nata Alai.
4) Hlymaih Beita zuah chô liata sawchapaw Totu sat a, Totu sawchapawzy cha:- Hrâlo nata Laimy ama châ.
5) Khithie zuah Laithlei:- Siahta nawhtapa Lailoh cha ta, chiahdei Zawthâ zuah chô liata sawchapaw papali Laichô, Laihei, Chiehmô, Chhôtha ama cha. Lailo he Tokolo liata abei chhâna a châ. Pala beipa Laivu cha sawchapaw pathoh Tlapyu zuah Sâthli chô liata Iakhai, Hrachhô, Nakô ama châ.
Bo – 7
BRITISH SAWHKHA OR VIAH AVAW LAINA
Kô 1885 tawhta British Sawhkha vaw lai ta. Marapa rah mania ama vaw tly na cha kô 1900 chhôh a cha. Captain Shakespear, marahpa zy ta amoh bi ei ta, ‘Katôsa Mangyu’ ama vaw tahpa cha izoram chhôh zydua Meithei a pakhy khai tawhta Beinô vaw chakâ ta Siaha vaw tlô ta Meithei cha pakhy ta. Siaha khih ta Meithei ama pie-pha leipa vâta Siaha khih saw cha thata hri ei ta, Ama lyuthlyu sah paphao sa ei ta, cha cha pheisai naw niepata a khipita ama daih, he leipa chhaota ama vaw nata ama aw zydua tlkhu kappa khai ha ta, nô thokha a so viapazy cha beipari chhôh liata aw a chipa ta ama nyu. Pheisai zakhata Siaha mo seih lyurâpa liata a lao a bâ ngâpazy cha a pôpita haoh ei ta. Meithei rupa ama pie khai hlahlei cha ama châhpâ thlah haw. Siaha beinô pano patu ei ta, Meithei a y chhôhpa zy pie ei ta, mongyuh pheisai zy cha ama ryh.
Kô 1891 liata mongyuhpa Shakespear vaw tlo ta, Saikao chyhsazy ta chi ngaita ei ta abeipa Thylai cha a chipata Sisai khaoh la arâ syulyu ha ta, satlia panota ama ra khei. Mongyuhpa a dypa abei ama y leipa vata, anawhtapa Laisai cha satlia dawpa chata, macha sahlao ta pasyu ei ta chatana chhao chata ngah heih leipa ta Dyupaoh Fanai (sa-ia pa) pakha mongyuh avaw zi laihpa heta Laisai cha patu ta, abei poh pabu ta a pady sa, “ Abei hawh ta atao la, dy ma-y chaleipa tala mongyuhpa ahiehah aw ta, nama beina lyurah he, chyhsa mohropa a pie thei aw,” tah ta.Laisai chata mongyuhpa cha a dy. Mongyupa Superintendent cha ta nama he ma abei a cha chi? Vaw tah ta. A no chata, “y papuh keima na a cha na,” tah ta. Mongyuhpa cha ta tlah châ pie ta.
Dopawra (Dyupaoh) Fanai (sa-ia) ta Laisai mongyuhpa a padysana chhapa he he hawhna he ta a cha. Laisai sietano Ingia cha hmipha ngaitapa cha ta, Dyupaoh he ta khoh ngasa ha ta, chavanachata nohmô a zaohna a chapa hawhta reipa a cha. Mongyuhpa cha saikao khih a vaw ngia ta, Meithei a y chhohpa cha phih leipa ta pie khai ei ta, a ly ngai ta. Anodeikuacha abeipaThylai ama râ khei pa apahnopa vâta khapa bie hmata rei khoh leipa ta, abeipa Thylai ama vaw tlô khei tawhta mongyuhpa chata ,”Na rah na pahmo la,” tah ta. Abei Thylai chata, “ He eima hmô theipa rah zydua nata a kho lata ei hmo pha leipa zydua chhao keima rah saina a cha,” tah ta. Mongyuhpa cha ta, Thylai so zie cha pahno ta, âly ngaita.
He mongyuhpa Shakespear Superintendent a khy nona heta mongyuh pheisaih a râ chô kiapa ta râh kawchahryh ta. Meithei apakhy laihpa cha ta a rohna ngaitapa ta pheisaih hluhpi chhaota a sie laihpa cha ta, ama yna pahrana su lia maih ta paropasyuna (Music) hmah lyma ei ta, Chumari ( Baja) Vâtykhoh (Ban) khohpi nata khohta patla pata a ma y lymâ.
Superintendent Shakespear cha taVanlaiphai liata pheisaih a ypa kha saikao liata ypata bie pie ta, pheisaih zakha nata subedar cha saikao la ama paly haw. Atahmata eima Missionaries ama pahrana he pheisaih yna hniehnoh cha hmo theipa ta “Barik bypa” âhra ama taona su, âhraby nata, volleyball ama khaityhna viah syhly châna zy he pheisaih hniehnoh saita a vaw cha.
He pheisaih sahlao liata family (Pheisaih odypa) nô viazuahnô cha Lalai khithiehpa hla phi a thaipa heta hmô ta-
Phôhpa tloh tlei paw ta mohtua u-la,
A vaw tlôna sâphih viazuahnô;
Hnazô ngôh kato chhao,
Laila khithie hla a phi thaipa he lahsa a khopa Dawhny cha paitha liata aypa hmôpa khoh ta –
A ry viahpi alai chaimah kaw na,
A dawh thlala thuasôphih;
Laihhrei na pahmôsa la , tah ta. A laihhrei nô cha a moh ama tah. He dei cha leipa talaila he hla hluhpi a vaw phi tyhpa a cha. Chabu nata thatibu hropazy liata chhao athati asia viapata pahno theipa a cha.
Tâpy tlâh Saikao liata pheisaih ama pahrapa he ta hmasiena hlupi atlokhei mah leipa chhao ta lathlôh sie vawna pha viata lathlôh a kaw tao tuhpa saidi a khaihtupa Thangluaia a cha. PWD lâ ta Mahurer châ ta Kaochao tawhta Tipa taihta lathlôh a mo chiehpa cha khi chyhsa ta ama sa tyh. A tahma daihti liata lapi eima chhihpa he cha tiahrah leipa ta Kaochao tawhta tipa taihta ady ngai tapata a tlathlohpa azilyma pata lapi cha apasiesa lymapa a cha. Cha lathlôh rypa cha atahma taihta Tholua lapi kha eima tahpa he acha. Kô 1930 tawhna khata pheisaih (family) chhohkha chhaota lapi cha Kaochao tawhta kaw chao lyma ei ta,atahma mia vaih khih rypa liata saikao mo chapu liata zy y ei ta Achuati liata y heih ei ta, tipa taihta ama chao papua haw.
BO – 8
SAIKAO KHIH NATA MARAHPA
RAH LIATA MISSIONARY VAW TLÔNA
Kô 1907 September 26th liata R.A. Lorrain nata alahpinô Maud Louisa Lorrain cha saikao khih 4 Pm. ta ama vaw ngia. A utapa James Herbert Lorrain (Pu Buanga) chata Serkawn tawhta akaw pathlie ei. He a utapa heta abao lyma. Mission mongyuhpa chata, saikao beipa Thylai bie chho ta, “Abei y keimo novah he na khih liata y pata a khy pi ta siku cha padua paw pi ta, Khazohpa bie cha chho pi ta. He saikao su tawhna heta marahpa khih zy dua chhao Khazohpa bie eima chho lyma aw ary na tah aw ma?” tah ta. Beipa Thylai cha ta, “nama y thei aw na, châ maniah pachu aw chi ta, Khazohpa bie maniah chho awpa vâta ei chaly kaw na,” tah hra ta.
Cha bie ama chho theina zie cha Mission mongyuhpa chata, mongyuh reih ta rei ta a utapa Pu buanga ta Tlaikao reih ta abeipa Thylai chho ta, abeipa thylai chhao ta khichha reih a thai chhohpa ta Pu Buanga chho ta, Pu Buanga ta Lorrain cha a chho pachhuah heih. Cha hawhna chata bie hropa ama reihpa zydua cha palie pachhuahpa ta bie ama pahno thei, ama chho theina acha.
Abeipa Thylai lapinô Thlatla zua abeinô chata basuh thlie ta mongyuh zuahnô apa hria. Abeipa Thylai ta a khih Saikao liata ypa ta apasaih pa vâta a ly ngai takaw eita, amo ku nata phei ta niebaw a tao ei ta, saikao khih khiluh la chhahta o chypa sapa eita, ravaw rahnia thih a tlôh papa liata a dah ngaitapata a ma y. Lorrain Mission mongyuhpa cha chyhsa ama dah no pachhaita ti thaih tyh ta cha cha pheisaih nawh beih a chamaopa panga ama tahpa heta a ru lata tho nata ti pie tyh ta, Lorrain chata ano a ah ngâsâ. Saikaih chhao pheisaih ie athypa sweeper chata lyu atao ta, a lyu tawhna cha ta tho aru lata apie tyh hra ei aw. Saikaih lyubie cha atahma ta Mara High School rachhoh he acha.
Mission mongyuhpa cha ta avaw pahra tuana o tawhna khata atahma sawkha Bungalaw (bola) su liana he ta o pha viapa saphyhyh ta sa pa cha ta, he daihti liana he ta Marahpa reih tiama pata a chu tyhta saikao khihchhoh la acha rei nata macha zy cha reih apachhosa tyh tasahroh moh zy ropa achhuah ta, Awtachhih a hmopa cha. He he khapa acha? tah ta Vatlaih mathipipa cha ta, Awtachhih tah ta. Seihtaw, Mietaw, I taw moh zy hiahhri lymata, Vatlai cha ta seitachhih, Mietachhi,Itachhih, vaotachhih, tahpa ta a chho lyma. Mongyuhpa chata anote bu liana chata aroh lyma. He reih hmana su leipa he
hmadawpa hawhta leithai khao leipa ta, ata noh taihta pahnothai leipa ta kha a y. ‘Five year in unknown Jungle’ liata a ropa a y.
He daihti liana chata marahpa cha rei leipa ta saikao mo chhao ta mongyuhpa he Mara rah liata a y patlôpa hawhta pachana hnei leipa ei ta Kô no a vaw y tawhta cha marahpa A AW B CH vaw tao thei hata, Siku chhao amohta ta padua ta, chahrasala, he kô liana he ta cha, châ a chu khohpa y mah vei ei. Kô 1909 liata Biehrai paliepa a khohpa vata, abao theipa nata reih athaipa Tlaikaopa reih athaipa a byuh hapa vata Tisopi khih liata Puhpa Saro Nohro nata a lahpinô cha saikao la a zu kholeipata R.A. Lorrain cha reih a thai kaw leipa vata, rei athaipa cha abyuh ngai ta.
He kô 1909 liana heta R.A.Lorrain nata alahpinô chata saw chanô kho achhih ngai tapa vaw hnei ha eita, a birth day cha18 september 1909 a cha.Saikao beipa thylai ta amoh a chyryh ngaitapata bi eta, Tlosaih chi hry liata a vaw pihpa cha Tlosaih tahpa ta bi eta.A nopaw chhaota moh hropa Louise Margaret Lorrain a ma tah hra. A moh thabypa ta amahnô moh ama baipapa a cha.
He ama saw avaw pih tawhna he ta cha, kha hlata ama pacha hawhta he mongyuhpa he tla alie heih thlyu na, ama tah tyhpa cha Saikao chyhsa zy cha ta a lie khao vei, saw chhao ama sa tawhta la tah ei ta loh ama sa haw.
Kô 1910 avaw cha tawhta cha marapa saw Thytu he September 16th liata Kri avaw zyh, chatawhta Chiakhu Nohro Sohbei pathla Tisi khihpa chhao Kri avaw zyh hra. A pathohna cha Laila khihthie pa he kô 1914 liata Kri avaw zyh ha hra.
He kô liana he ta Sawkha ta saikao liata pheisai zakha ay pa cha Tipa lâ ypa ta vaw pasie ha tapheisai sahlao cha saikao puasai ei ta, Tipa tlo hlata ‘Liavawpih’ liata a kawchhah ei ta, chatawhnacha tahma tipa he ama vaw y palah lyma haw.
He kô liana he ta pheisai ama pasie hapa vata, pheisai pahrana su liata eima Missionary nah cha o phapa thlai sa lyma ei ta. He ama o satuh penawh cha Tlaikaopa mistiri Dokhara cha ta, tho a â penaw cha Panjabi tho a â thaipa zy ta tho thuta a ma â tyh. He o sana liana he ta Dokhara ta a viasazy ano abao pata a vaw chhipa hry ta Pu Thangbawnga a hlaohra. Chho rah lâ ta Khazohpa chyhsa mohpathahpa a vaw cha hapa kha a cha.
Eima hnôhla ta ei vaw reipa Bo 6 na para 4 bie kha bah vaw psazao heih sala, Sawhkha a vaw laipa Meithei zy vaw pakhy laih ta saikao avaw tlô tawhna khata Zyhhno la siepa a chhuah ei ta, pheisai mongyuhpa cha ta, a hy ma reih athaipa nata chyhsa siapa a y chi? tah ta.
Abei machâ zy chata Vatlai Mathipi cha siepata Mongyupa liata pahnosa ei ta, Mongyuhpa chata, “Vatlai y, zyhno la khy la, myla he captain nata pheisaih za kha a khy pi ta, ama beipa Hmôhlai (Hmohlo) chho ma y” tah ta, ama tuah Vatlai cha zyhhno khi a tlô Zyhno beipa Hmôlai chata Papuh Vatlai Mongyupa nata pheisaih za kha thâ ti na pahno ma? tah ta mathipi Vatlai cha ta, “khapa mongyuhpa ma a vaw tlô aw, vaw tlô bao vei,” tah ta Sahma bao ei ta, hlasa khoh tô ta ama y hai nota pheisaih Sahlao arâ chô saita kia ei ta, Zyhhno khih cha pheisaih za khata chadô khai ha ei ta, chumari nata vâty khoh khohpi nata khota tô chaihmâh ei ta, zyhhno beipa Hmôh – lai, cha aw ei ta ama hiahri, khazia eina dy chi va” tah ta. Abeipa chata, “Pâpu, ei pahno leipa vâta ei cha dy vei” tah ta. Mogyuhpa cha ta, “Vatlai cha chho vei ma? tah ta. Ano chata, “Pâpu, na chhoh vei,” a tah tawhta Vatlai cha aw ei ta, Mongyuhpa ta tuana hiahri ta, a rei nawpa rai y leipa ta, a chali thlâh haw Pheisaih Mongyuhpa chata a nahkao patu sata, a tyuh a duah heih tahpa ta buakha sazai a pie tawhta â ngiah thai haw. Cha tawh na chata Mongyuhpa chata abeipa Hmôh-lai cha bie zy hiahhri ta, “Abeipa khatai tai ma na râh a châ? tah ta Abeipa chata, Azyh azu sâpa eima theina rakha zydua he na a châ, Papu y,” tah ta. Kha hlâ tawh ta zyhno
Zuahhnai” ama vaw bina chhâpa cha Azyuh sâpa â hnona veitu sâpa â theina tahpa tlu hawhta moh ama vaw bi, tah ei ta, adopa a châ tlyma?
He sawkhata a vaw pai tawh chhao heta abeipa Hmôh-lai mâchhie sa pahhluh paly nawpa ta Tybu sihnaoh ei ta, chyhsa luh ama vaw phaopazy cha a hnôh la ta Burma sawhkhâ tawhta ama vaw reihpa vâta ama pakua haw tahpa ta ama reih.
Atahmâ Saikao khih thâti pazao hei tua sa la.Baohsapa superintendent J.Shakespeer I.A daihti nona khata sawhkhâ nahkhao châta thotlâh khih lâ taih ta Rasi soh lymâ ta, he Mongyuhpa he tlaikkao penawh ta Jarmite (Mobaipa) ama tahpa a châ, kô 1897 tawhta 1905 taih ta y ta maw râh liata a ryureihpa cha Marapa râh chhao Lushai Hills liatapa eima châ vâta kyh to , aryureina chata maniah apahly. Thotlâ khi liata râsi zy cha a vaih eihpa pata pa y sat a, Saikao liata Râsizy chhao a vaih eihpa ta pa ysapa a châpa vâta Rasi vaih tahpa ta a tahma taih ta reipa khâ a cha. Saikao liata Rasi a vaw y pazy cha, ahmia tuata Pakunga, (Sâpchhawni paw ) châ ta, cha tawhta Hualhnuna khâma Bawktea Ralte. He zy he Circle Interpreter (C.I ) châ ei ta, cha leipa chhao ta ama ry liata Circle chaprasi (C.C) ama y heih kô khazie tlyma ama y tawhta ama vaw thla lymâ. Marahpa Saikao tawhta a pihpa cheingei Pupa chhalie Mathipi cha kô 1920 liata Circle chaprasi châ ta, kô 1930 liata Circle Interpreter a vaw châ hawh Pupa Leipô Nôtlia chhao he kô 1925 liata Circle chaprasi (C.C) châ tua ta, kô 1940 liata Circle Interpreter (C.C) vaw châ ta kô 1947 liata cha Lakher Clerk a vaw cha hapa vâta Lunglei su liata pahrâ ta, kô 1963 liata a vaw pension haw Pupa chhalie nata Pupa Leipô thâti he bo hropa liata reipata a châ heih aw.
Marahpa râh liata Sawhkhâ su ta Saikao he ama raopa vâta HE Sawhkhâ chyhsa zy he, Sawhkhâ papeisa ngaita ei ta, Saikao cha Circle hleisari na a châ.Rasi a vaw ypa zydua nata, Mahurer nata P.W.D lâ tawhta chhaoh Section Assistant chhaoh a moh ta pa ysapa a châ hra. He zy vâna heta Sawhkhâ sadô tao ei ta, râvâ a zy sa ei ta, Seih, a hlu tu hapa vâta ama hnabei dy hata. Kurtai khawl nata O ama diapa râvâ phapa cha Lôlei lâ ama phaoh khai ha heih. Râvâ pha chaipa 1st Class cha phia khata Rs.2. nata Anna 8 ta zuah ei ta, azydua chhaoh ta khuh pata pasai ei ta; châhrasala ahy hmata a chalei theipa rai vaw y vei ei. Kha daihti nota a ngôh taka sôh ro mâ kha la!
Saikao su tawhna he ta, Râsi, Mahurer nata Vacinator bah a âpa zydua cha Circle 17 chhôh cha hkria tyh ei ta, Saikao chyhsa Pupa Seili tlapyu he Mahurer rai hria ta, Pupa Chhâchhô Notlia cha Vaccinator (Bâh a pa) rai a hria Pupa Dyuthâ Azyu he Circle chaprasi châta. Baiba chhôh liata thairih he a pha kawhpa thlie (Pako) thei awpa kho ta, tari noh rein a a châ, tari noh kha cha ei kha thlie ta, cha hawhna cha thlie lymâ ta ei sythôh â thlie khiata la noh sythôh (thla kha) masôpa hlei no a tlô tila thla hrawh hleino (kô kha) a châ. Ano Calendar cha Mahsô hlei nopa a châ Tari noh a pahno leipa maih cha Râsi Dyuthâ Saita ama hiahhri tyh.
He zy rei leipa chhaota chyhsa hropa cha bo hropa nata thâti hropa liata amâ vaw lâ lymâ hra aw. He daihti nota Râsi nata rai hropa a hriapazy cha, ama biehneina a sâ ta, chyhsata ama za chaimâ hra. Râsi zy cha ama bie ama chahryh nota ama tlô na liata abei machâ ta a tyupâ ei ta, thokha khih zy cha a phih phaw ei ta, ari dyuchhai liata patyusa ei ta, Sahma nata Zurie thlai pado tua ei ta, amylapa ta Sathie thiepa ei ta, khih thokha liatazy cha hlasa khoh tônazy ama hnei khei lymâ atahma nota D.C khih atlypa nata a hleilaih vei. Sapha ama phahla khiatala ama bia chhôh khihzy tawhta sapha ama ngia lymâ, Taria lâ thingka tawhta saikao liata C.I nata CC zy cha sapha ama vaw ngia lymâ. He daihti liana heta Pastor Thangzinga (Lalrema paw) cha, ama khih mo chawnhu ta Rasi laikhei sapha ama vaw ngia nota sapha khuru phaota a vaw hlao hra. Chyhsa ta “Rema
paw, khazia ma Pastor tlai ta Râsi sapha a vaw ngia tly?” tah ei ta, a chhyna cha – “Aw, Aigupta liata Izarael sawzy riethei ama taona liata Mawsi chhao kha, a chyhsa zy rietheina a tao khei hrapa kha- he ei taona he ei lyna na a châ y” tahpata a chhy ei.
He daihti liata tâka sôh zie cha, sapha bai kha (tin Sakha nata akhophie ) he tlaw kha châta, pawtlohpa a ma nohkha hlao theipa cha, Anna 4 (Siki) a châ sahho râvâ byh kha Anna 4 (siki) hra awpano Anna 8 (adali) vao sa he lawhbu hmo kha Anna 8 (adali) kamis he Anna 12 (Siki) saosi Ann 4 (siki) Saikao liata vao sô saripa Rs 30/- Lytai liata sô charie pa tlaw charu sôpangawpa tlaw pangawh. Awti bakha phusâ saihpa miano a châ.
Atahma ta hmo mâ ruzie he pachâ tua u la, Satliapazy ta la zo thei thlyu vei ei. Khizaw he anano chaimâ na.
Marapa saw Lolei, Tlabô lâ hmo phao a hlawfâpa zy cha, Tlabô nata Lôlei likaw ta my kha (kho sypali) ama phaona mâ cha Tâkâ tlawpali nata adali a châ chai saphâ ser 10 ta siki thôh (Anna 12 ) châta. Palah poh zakha ri a daipa a châ. Anna 16 (taka) tlaw kha) châ ta, Aloh cha Ser 16 ta tlaw kha a châ.
He daihti liata taka tlaw hrawh baiba liata a khô theipa cha, anon a tâkâ tlaw zakha a hneipa chhochhi cha Millionaire tluta pachâ theipa ama châ. Râsi nata sawkha rai a patupazy he thla kha ama hlaopa cha Rs.20 (tlaw 10 kaw pha thei tlâ vei ei C.I zy he ama hlao a hlu chaipa ta reipa châta Rs.17/- ama hlao thei siku hyutuhpa su pipa liata a ypa cha, Rs.12/- châta, thotlâh lâta pachutapa
Tlaw sari nata tlaw pali likawta ama hlao thei. Cha hrasala ama rai cha ngâchhi ngaitapa ta ama hria chyu.
Chysia a tobina chhao a nai ngâsâ hra. Ahy hmata pheiky a kypa he y hli thâ vei ei. Sawhkha Molaipa a vaw tlôpazy, Viah pheisaizy ta pheiky ama kypa tla a cha, kamis nata chaopasypa khaki amâ pakhu chô taihta a pasipa he a pasy eita, chanô chhao ama tobina a nai ngaita. Hnopasy apasypa cha ama chyh – ei tyhpa châta, chavâta hnopasy chhao charâta atobinata vaw hmâ thei vei ei atahmâ cha, Marapa nata tlah râh zydua he cha khizaw thiepa liata a y hapa hawhta eima vaw châ haw Hlanota Buramese pawpipa ta a luah na hmôta, tilaipi tawhta azy ngyupa hlupi cha Trawady chavah ama kaw sao lymâ liah tla râhzy liata a khie a khâ hôlô ei ta; Laihtlâ râh liana he ta pala he sa chiepa saita pawpi jhawhta thata a pawh, a tahpa cha Mongyunazy vaw pua ei ta, tlâ râh liata ama vaw y napa zy nata eima rah nawh ngaitapa liata po th nata Secondhand hluzie zy he sa chiekpa saita a pawh hmeiseipa a cha cha lei tiah lei chysia a tao tiah lei , eima râh he khazopa ta India Sawkha pi hmâpa ta maniah a pabupasai chaimâ he zaw!
Nie nata do kyh liata eima vaw nai ngaita. Achah ta sa nata âhmie phapa zy tlâ niepa châ ta. Sathaw Sahroh nata a thlôh – iapa zy chhao a zie mâ leipa ta, kha daihti nota cha chini a lôhthlôpa nata Milk (Sâpiti pakuapa) zy cha mongyu saw nata Officer zy ta ataotia a ta, tlâ ama nie theipa a chapa hawh ta pahnopa a châ. Atano daihti liata cha, India khih pi zy nata eima nie dopa cha râh chaki chakôpa taih ta Sathaw Viachhâ nata alôhthlôpa taih phi eima lyu cho khai.
Japan Sawhkhâ ta keihma ry liata khih a sapa mai cha, I nata aw taihta pheiky paky aw ei nata, ei ti nata râh liata ei nie dopa hawhta ei panie pado saw ei a tahna ama tahpa hawhta atanoh India Sawkhâ chhao chata ano hawh tlaita pheiky – chyhsa to a lai a chyh a chanô chapaw hawhta thlu leipa ta, my la hahnoh liata cha eimo I nata aw taih chhaota pheiky a vaw paky khai ha hra aw. India Sawhkhâ – Khazopa ta hmah chaimâ ta ano niepa nata dopa hawh ta, eima nie doh thei ha hrapa he eima lôhhra a tlô chaihmâh he zaw!
BO – 9
TAPY TLAH SAIKAO
KHIH A LOCHO DAIHTI
Kô 1906 a vaw châ nona cha Abeipa Thylai cha a lapinô Choza zuah Hlychi chô liata saw chapaw ama vaw sa. A moh cha Chhôhmô a châ Nawhkhu tlô a pai tawhta seih tôhpa thie ei ta, Chhôhmô cha khô ama pua khei.
Saikao beipa saw cha a hawhti no tawhta lapinô hiapa chhielie ei ta. Tôtia (Lungtian) beipa Ngunlinga Sawchanô nô Sainak (Seina) cha, kô 1916 liata kô 9 a châ nota ama ‘pahawh hapa châta. He Lôtia bei Sawchanô ama hia khoh chhânapa cha, Lôtia nata Saikao likaw liata adyh ryh leina zy y pathlei ha sala tahpa china vâta ama hiapa châta. Ama kawhia nota Lotia beizy a la khei ei ta, “ Chao ama sa” khai tawhta a ryhpaona ama pahno nata awhruasa Tlosai mota kaw nie ei ta, Sâh chhao ama pie chhielie bahra. Kô 19 apha tawhta Sakaola ama za pakia. “Saphiah biebu” a châ no tawhta khichho chyhsa nata Tlosaih chi sahlao a dyhryhna Hleidy cha Pihnô Seina he a vaw châ. Ano chhaota, Khazohpa ta ei châ nawpa liata eina r ao tahpa â pahnona cha, he a hla phipa zy tawhna heta pahno theipa a châ.
“ Loh-mao ei châ dyuta tawhta,
Pheiliah haina tlâh khôlâ cha,
Hiah-vâ a rao chiepa saina,”
“Ei chô hiavâ-nô nâ reih la,
Phuhsi ei vaw ha na taih chhao;
Chô lia pahmôpi hawh na khu la” tahpa ta hla he phi ta, Saikao tlâ
liana chata, asaw chapaw zy Valua, Zakaw nata Thylai a saw chanô zy – Ngôny Seichi Ngôchu. He Sahlao a vaw sa khai tawhta ma châ nôpipa lâta vaw châ ha ta, he Saikao kô zalyna pahno thlah ha nawpa ta châbu ei rona liata chhao, a tha ti no â chhipa zy na chho ta, cha a thati cha, châbu hropa liata pahno theipa ta a chhuah nohpa a châ hra aw.
Kô 1908 tawh na khata Mission Mongyuhpa ta siku a vaw chupa cha dusaw dusawta châ a vaw chupa bah vaw y laih ei ta, Hostel Siku hawhta yna O vaw sata Siku saw sy pacharu hlei vaw pha eita eima head Master cha Puhpa Khidia châta. Staff zy cha. Puhpa Seilai Tlâhpyu, Chhyhhnao. Puhpa Seilie Tlâhpyu Sahlao châ ei ta. He Daihti liata cha haosai apha li chi nota hmo rupazy ta vaw parao laih ta.
Kô 1929 pa liata Superintendent C.G.G. Helma M.A (Hem Mongyuhpa) cha Saikao vaw tlô ta a vaw tlô tawhta Saikao siku hawhti zy ta, Hem Mongyuhpa liana chata, Châ ama pangia, “Papu y eima Misssion heta eima khih la niepa saphâ l’awpata hiah pita pasai leipa ta nodipa ta a thi awpa eima châpa vâta a ru lâta sie tyh pi ta. Eima nopaw zy ta azaopa ta Sapha mania piethei tlô leipa eita, Mission Mongyuhpa pasai leina chôta eima sie tina cha ta eima vaw tlô nata, thata maniah rat a Punishment (Hriena) maniah a hnei tyh” tahpa châ cha, Superintendent Helma nata a lapinô chata ama hmo nata ama hiehah ha ta.
R.A Lorrain (Tlôsai paw) ta thopi dopa nata ama o liata pati nie khohpata hrua ta, khoh vei ei Superintendent Helma chata Mission Mongyuhpa R.A. Lorrain Bungalow (Bola) la na za hmô tua sala tah ta. R.A. Lorrain cha a hie hah ngaita ta, ari Somasi aza cheita, Bola liana chata, thâta a hryu ei ta Bawrhsapa chata, “ He hawhta na taopa he Education sie nawpa dah cha vei, kheita e ama pie tiah aw, he hawh, he hawh lymâta na tao khiatala lâ lô – o liata cha kho nata he râh liana heta y thei vei chi” tah ta eima Mission chhokha zy cha nôpopata ama y.
He zy tawhna he ta Siku hawti sycharu cha, zâ zâ kha ta ama paih haw. Superintendent Helma ta nama khoh khiatala pai sai mu vy” a tahpa vâta a cha.
Anô kho leipa tahpa hawhta pahraw chhi cha hostel liata y ei ta, Ryu a reitupa Baopa cha Lolei lâ sie hata, eima Mission chata Governor, Calcutta liata a ypa J.Hezlet B,A lâta châ tlai paphao eita. He chyhsa he kha hlâta eima Mission na hmia a pahno chiepa kha châta, he daihti liana heta Governor a vaw kiapa a châ “Papu y C.G.G Helma heta he Marapa râh liana heta y thei khao vei chi” tahpata School kyh lâ chhaota thata maniah a patypahreihpa vâna heta , nâma ta maniah vaw pachhâ ma y” tah eita
Governor J. Hezlet cha ta, cha châ ama paphaopa cha a vaw hmô nata, a palôh pasa ngaihta ta cha hawhta Missionary chhôkhazy noraihpa nata hraheipa ta ama ypa cha, a chali thei leipa ta
amo lana chata, cha thlai vaw paphao ta “kheitarai châ hrasala thlah – lôhpata y mu vy” vaw tah ta cha tawhna chata Governor chata Helma superintendent cha thata ra ta, “Nâma heta Missionary patypahrei lymâ chita. F.W. Sadidge nata J.H. Lorrain na patypahrei khai tawhta a tahmâ a nawhtapa R.A. Lorrain he bie pha leipa achô liata hnei heih chita, Missionaries he râh hma apasiesa chaipa châ ei ta, Sawhkha ta râh eima vaotarawpa ta cha tluta râh hmapasiesa thei ma pi” tahpa ta a thata rat a cha tawhta chata Helma foreign ( Africa) lâ ama transfer pa hawhta pahnopa a châ
Kô 1928 pa liana khata eima Mission a bopata A.B. Foxall nata laihsa pano Miss Irene Hadley nata Miss Court cha vaw tlô eita Marahpa reih cha tiama ngaitapa ta a chu tyh eita. Marah reih examna ama hnei tyhpa a châ ta. Ama pathoh liana heta laihsa Irene Hadley cha mark ahmô hlu chai tyhpa châ kô kha a vaw pha tawhta cha Marahpa reih lâ ta hla vaw palie thei ha ta – Huhiie bietaina Zisu kei eih tahpa nata “ Hy! Ei thlahhmi Beipa y” tahpa zy kha â ngia ngaitapa ta a palie theipa a châ Satlia A bruce Foxall chhao cha reih vaw thai lymâ hrata. He pano pe he ta Siku hawhtizy cha ama vaw sie khei.. Chanô cha Miss Irene Hadley ta school o chhôpadâpa lata a pachu ei Miss Tlôsaih nata abaopasupa ta chanô siku hawhti hlu pi amâ vao. Châ ama pachuna tho ta hla zy ama pachu lymâ hra.
Pahno a byuh kawhpa miakha cha :- Miss Irene Hadley ta hla a pachu nota ama hla sapa cha :-
Ei lôh leina Zisu hno ta,
Tlokhuh ei pie khai hana;
Ano bie ei ngiapâ vâta,
Maoh na paphyuh sa aw vei.
Ei ngiapâna Ei ngiapâna
He a chaneina liata Ei ngiapâ Ei ngiapâ
Ama vaw sa chy he ta, thata vaih ta, hmeihseihpata he “angiapa” tahpa he palôh hmeiseihpa ta a chôpho liata ama pachâ aw tahpa a chipa vâta, a chaneina ama sana maih tah cha, ‘hmeiseipata khâ a ta tyhpa a châ.
Kô 1929 Dec He kô lianta pahno abyu kawhpa miah kha cha Pupa Peter Richard thâti a châ. Sai zaw liata Pupa Thyny Nôhro Lapinô cha nawh chôta vaw thi ha ta. A saw cha Mission Mongyuhpa R.A. Lorrain la ama vaw sopa a châ. He alapinô a thi nona heta Pupa Thyny Nohro cha thi daihmâ na taih ta pasa ta, cha vâta Paithâ beipa Zahia nata a Viasa pakha ta ama vaw soh. Eima Mission na chata ama saw hawh tlaita amâ vaw vao lymâ. Miss Irene Hadley chata ana saw tluta a reita apipy ly mâ pa châ ta, Mission O chhôh liana chata laiseihpata Mongyuhpa reih chhao a yna penawh hawhta thaipa a vaw châ. A vaw Satlia tawhta kô reih leipa liata Viah rei thai nawhpa ta Pheisaih a châ ta. A vaw pua tawhta Mission school liata Pupa H.Zacho nata Pupa Hc.Sahcho zy chhaota ama hria
khohna cha vaw chhâ hata kô 1948 tawhna khata Sawhkha Middle school a pua sai tawhna kha ta Kolodyne Nevegation Scheme” (Beinô chava liata hmo Siekheina ) vaw padua ha ta, Sawkhâ chhaota a pha kawpa ta pahno hra ei ta, baona hluhpi – Motor miapali nata taka hlupi bao ei ta, Vanlalphai tawh ta Moudirlle Kolodyne kiah taihta Marboat hmâpa ta meitipa byh hlupi nata hmohropa zy chhao ama phaoh tyhpa châta. South Vanlaiphai nata Moudirlle likaw ta meitipa nata a loh zy cha a chapia laihpa khih zy cha, a supply lymâpa châta. He hmo achhuahna he pi a tloh thei nawpata a pazaona, ser RS/- saila kheipa châ ta pi a vaw patloh hlâ ta Pupa Peter Richard cha Aizaw su liata maniah a vaw pahâ sai haw. He hawhpa chyhsa Marah râh châta hmo rônapa a hria thei lyma awpa eima hnei khao leipa he Marahpa eima vadua ngaitahpa na a châ, tah lei theipa châ vei. Ano he a thaina Matric hmahta châ hrasala Mongyuhpa reih cha Marah reih a thaipa hawhta a thaipa châta, Atanoh daihti taihta maniah a vaw hro lâhpa a châ khia tala eima Marah râh hmia a panano tuh chaipa a châ thlyu aw.
A lapinô Sâpai lâpi zuah chô liata a Sawna zy cha :-
- Reginald Andison
- Lilyan Shiati
- Nancy Merry
- Allis June
- Earnest Allan
- Andrew Ray
Ama châ.
Tlôsaih chyhsa Chhaoh – lô khi liata odi 300 ama pha nona khata Satlia hmih phapa nata Laihsa hmipha phapa pathla kaw ei ta, Tâpy tlah Saikao khih ama vaw kia tawh chhao he ta hmipha sâ seihpa nata thatlôpa zy cha leipata hla phi thaipa Musician (hla chyhsa) chhao ama y lymâpa a châ.
Abeipa Thylai daihti liata hmiphapa laihsa 13 hry liata a tly ei viapa atahma daihti liata reih zie hawhta Miss a tlohpa cha, Laihsa Ingia Hlychho zuah châ ta, Chapaw Satlia hmiphapa 9 hry liata Satlia Laivâ Hlychho cha Mr. ta a tlyh theipa a châ hra.
Thatlôpazy cha Dôthâ cha aw Hlychho, Laichhuh Hlychho nata Tothei Lynoh chiakhawcha aw Hlychhoh Sanaw.
H, ama thatlôna zie cha he châbu bo chhâna lâta palâ s’awpa a châ aw.
Ryurei tlâh tlana, bie chhie bie pha liata chyhsa sopa zy :- Iakhai tawhta Thylai daihti a pazao penaw ,
- Zâ – Ô mapaw phiahpi
- Seichho mapaw
- Mohthaipaw Hlôvyh.
Thylai daihti liata chyhsa sopa ( nôpawpz ) zy :-
- Vatu Hnaihly
- Nôkaopaw Hnaihu
- Isia Tlâhpyuh
- Riahkô Hlychho
Hnaihly Hnaro Adyry reina liata lyu a chapa. He ryu areih viapa châ ta Machâ a sopa zy chhao he ano ry lia saita a y.
Hla ama phipa hluhpi y hra sala , ama thai na zie a chy ta ei vaw palâ sa aw.
Hla No - 1
Vasâpa ta Rah, my, ngiah – na,
Dawh ei thy chhô, Rah – Pô
Paw châ la, ramâ chhô, kô laih a ngiena.
By, Ls. Sôhziai.
He hla he pahlyhna hla châ ta:-
- Thy - Thypô
- Chhô - Chhôsai
- Râh - Râh hie
- Ny - Sah – my
- Rah - Rahchho
- Pô - Leipô
- Chhô - Chhôkhâh
- Kô - Leihkô
Hla No – 2
Viapa lalai taopa liata
Daw ei tliatlâ a daopa lia
Tyuh chy ei si, sei
Laisa sôhzai, a viasa pano
Seiny nata ngia doh chhaota tho ama phao khoh nota
Viasa na he hlata a phi.
Doh nô zy, Laisa Sôhzai, a viasa pano Seiny nata Ngiadoh chhaota tho ama
phao khoh nota a viasa na he hla ta a phi.
By, Ls. Sôhzai
Hla No. 3
Tlâhpadâ lâ ei sie nohta,
Rahnâ thli huah reih lei nô y,
Lôhdu rohta nawphao hnaola.
By Ls. Dawhkai.
Chapaw Satlia liata hla phi a thai chaipa cha tlôsaih laila khih thiepa châ ta, A tahma he a chyh ta ei lroh tua, a hla phi hropa châbu hropa liata hmô theipa a chô aw.
- Ano sasyhta â phina – pa zy :-
- Ei heihzy la saro kiah tha khai na
Keima dei ma tithe Ngapeih haw;
Satly laih za hâ aw na.
- Laihrypa a châna zie a phinapa :-
Molah lôhdu a châ lei naihta,
Keima la ma khydi hrâny paw;
Chha thôh khoh atôpa na.
- A reisina zie â phinapa :-
Laila kei la Ivie Awhreipa na,
Laphôh a lie lâta ngiah khu vy;
Chhihroh a pawtlia zy vy.
- A laihsa khonô a hnei thei leipa vâta a phinapa zy :-
- Lôhdu via nô chyulei vâsah cha la,
Râh – la Uliah nô hawh rôh lain a;
Noh – ly a chhinaki y.
- Lôhdu khala my tha pawh aw sa,
Ei tah rawlaw chhohso thâ liah;
Ahlei cha ngiah via tyh na
- A laihsa khonô dyh a châ nota a phina :
Lâ mâ tlei cha kei la lohpha pi va,
Khataih paly tilih sôh lia ma;
Lôhdu ei châ ti heih aw.
- Thohaw thlu ta, laihsa zyta ama phaopa khoh leipa vâta a phinapa :-
Hraihthlao pawtho thlu na sawhtlupa,
Sairamainô awna tliahtlâ;
Khâ ma nâ nainô khoh vei.
vii. Saikao beipa Thylai hnoh ta silcher (Phei) lâ ama sie napa a phi :-
Sôh – ly hnoh ta vâdei luah laih na;
Phaoryh laihno thlati leih laih,
Vâchy ei rih no kha la,
viii. Manipuri (Meitei) laihsa lah thai zie hmô ta, a phinapa :-
Sôhsi bizyu lah thai suahluah cha,
A hnazô la dinô pawtlai
Ei moh laih na ai vei
(Pawtlai cha a khonô moh a châpa vâta pawtlai a khopa hawhta a khoh hra
Marahpa rah liata Missionary zy ama vaw pua hlâ ta satlia Laihsa hrozie a chhy ta ei vaw palâsa
Marahpa chyhsa cha keimo ku pheita niebaw a tluapa eima châpa vâta, Satlia, laihsa a tlô hapa cha, lyu thlyupa he a châ chai,laihsa thâti zôhmypa zy cha, ngiachhie amâ chhi kaw, ama thathina cha, hla ta pahno theipa a châ :-
Lyubô raisâh ei sa hoh lei,
Salyuthlyna vyh na phaoh nôta;
Liah – ri ei naw â pâ ha na.
Ama tah pâ ngâpa châ ta ano dei tah ta rai hriapa hlâta cha, viasa zychhao ta rai hriapa he ama khoh via hapa vâta lyurie sie tyh ei ta. Bie lôohhawpa reih khoh tyh eita, hla sa khoh laih ei ta, siah ramo tôpata lyu lâpi tly kha a ly ngaitapata ama hmâh tyh.
Lyu liata hlasana nata bielôhhawpa ama reipa zy cha ta ama hriapasana zy ama mymiah tyhpa châta, O la sie a vaw daih tina cha, Satlia zy ta siahramo tô lymâ heih ei ta, hmia a sapazy cha ta chhohnazy zy vaw thy eita hmia a sapa zy ta siaramo ama tôpa pyu cha na thlie ei ta,
Siah – ramo ta lâpôh a vawh pa,
Mohta ei naw chhaona a tuh – ly;
Siah tla rei za ngia thliena.
Ei kho lâhmia a vaw sa na,
Lyuchô pyrâ a hnôh lâ tawh
Thlaohtho â chathlei na a lyu.
Siah-ramo kaw tô na tlâh khô la,
Ei naw thei vei vâma liah – nô
Viahsi salyu thlyu khiah ma
Tahpa ta hla a phi laih ei ta, he daihti liata satlia Laihsa ama bie pi chaipa miakha heih cha Dyh châna; Saw sana, kho nata kho leipa ; a pachaopadana zy tawhta ama pahno theina zy cha ama pasha sa chaipa châ ta. He zy heta a chhopasiapa hawh ta ama pachâ :
- LASAH A DAOPA :- lâsah he chiariapa, tho chuahmi, ramawh chuahmi liata a khaoh tawhta a padaoh kha kha chhipa ry liata a ypa adao ei ta” Lâsah y cha dao aw nata, na chho ma – y Ei lapinô/ ei vapa awpa he,a chahra awma angyu awma, chairi lakyu a hnei ma na chho ma y,” tah ei ta, ama kho dâh hawhta a y khiata cha amalyh ngaita kaw.
- LOHVAH A DAOPA :- lôhvah he sibiepa a châ. Ahna sâthôhta pachaih ta, satlôhta a pachiahpa kha syhpahmao ei ta, ama kuta chanô, laihsa moh bie eita ama ku kha la ha eita, bie ama reipa cha ;-
“Kyhphia a kyh, a kyh,
Ano ……. Nata …… akyh” tah ei ta, â khohpa tlaita ama châ khiatala kaw thyu rairei ei ta, amâ kaw bai ha tyh. A khoh lei tupa cha thyu hlei vei . Hlâ nota cha â khohpa nata a khoh leipa pahno nawpata ama tao tyhpa a châ.
He leipa chhaota, ama “chychah” rôna ngaitapa cha lyuva khutla, lyuva khai tawhta Pakhupi kyhchhina’ hata ei noh chhôhta hnei tyhpa châ ta, he daihti he ama pasô ngaitapa châta. He daihti liana heta chapaw, chanô a cha ku khai ha ei ta, a dua hmata lâ na chôta, a chanei lymâpata hlasana chôta, ama lâh
“Dawh-ei reih la ti sohpi rei cha la,
Tlah la rahô a khaih tlô lô’e
“Lôh-mao saita lâ tlah ei tla,
Raisah vala zo naw khoh vei,”
“Dawh-ei tliapa lâ hao moh bao ula,
Pa hmôhpi lit oh-na a lyu,”
“Liah-nô sai ta lâ tlah vaw tla ei chi,
Chiahchi karao raih tua la”
He Pakhupi hla zy he palôh lie ngaitapata ama sa ngâthlâh haw.
Hlâ nota cha abei ama thi khia la kô kha daihma khih liah haosai nata khoh tô amachalihsa (Cur few ) tyh. Saikao beipa Thylai cha august 1927 liata thi ta, he a thi tawhta khoh tô ama chalih sa hra, Abeipa he a ri noh pangaw ama y khei, noh pangaw chhôh ta sah hlupi thie ei ta; thorih sei ei ta; Azo lâ ta azao hla thata sa ei ta,cha paw pakha, sisaih pa – ao ei ta, chapaw hrô cha pytôh ta khutho a khu ta, dua-ah liasa a pei ta, zawzi hiena chôta, alâ, A hnôh lâ ta chanô panota a lâpa patla ei ta, ama khia lymâ.
He a lâhpenawh he lâh chakhy leipata, lâ dawh tai kawh tai ta ama tôpa nata râh-mo ama tôpa patla ei ta, ama lâpa a châ.,
Lâ dawh ama lôpa a cha ta chhah thôh ta ama pa y sapa châta,
- Chhahkhana pa tô dah :-
“Taikawhtai, kâ kawh tai kawh tai”
- Chhah no napa tô dah :-
“Hy mabei mabei, sahtôtai kawh tai”
- Chhâhthô napa tô dâh :-
“Hy! Sataw sataw, rôhchâ chyu, rôh châ chyu
He chhâthô napa atlôh nata ama viasa lâ ama tyh thei hra, He athi lâ he machâpaw machânô sai rôta ama lâ
Khih hro lâ ta sanaw nata a bei zy ama vaw tlô noh ta, Meithei thlai vaw ka ei ta chyhhu sa chaimâ eita,
Thylai vazôhpa!
Iakhai saw! Lailua tu saw vata ma y, Angiapachhi kha y.
Ahy saw lâ hmata tlei kha y, Nakhota mo thie chi, na khota chavyh luh tai chi, ngiahraih luh tai chi, na khota ;vao pi thie chi, seihpi Seih tôh thie chi tahpa ta Meithei ka heih ei ta, Meithei cha, chhâchhua, a thihpa luh lâ chhahta ama padua.
He chyhhu sapa he, ao paro thei chaipa hawhta, ama awh.
CHA PHOH AMA TUNA
A thihpa lapinô ta a chakheipa chaphôh a tupa a vaw châ khiata la
“Vâhmôh y, saliah ei vao lâhpa he -
Vyhhai ei la lahpa he la -
Hrozô na tyu no bao kha la -
Viahpa Meithei nô nata -
Tuhpi maw hla reih chhao kha ta -
Lytlâh na chahryh tyh no kha la -
tuhpi vyhcho hraih naoh nô luh -
Moh chho na pathâh tyh no kha -
Lyu pih suh na râhzy kha la -
Viahsi pâh – ao na pakyh na -
Râh zy kha ——— Vâhmôh na
Hrozô ei tyh chhôh – na heta la, chhâ liah chaw my khyuh va hlâ na” tahpa ta, a dua hma ta heihpa a châ. A thi tupa yzie rei saita chaphôh he ama pahripaziah tyh.
Hlâ noh ta cha abei thipa he noh pangaw, machhie saw thipa chhao noh no, noh thôh cha amâ so pâ lymâpa châ ta. Rihâ bupa a hnei hlupa chhochhi cha, Satlia laihsa ta sahho a hlyupa phy (daih) ei ta, ri a kiahpa maih, pakha hmata sahma a doh leipa nata rihâ sa a nie leipa y tlâ vei ei.
BO – 11
TLOSAIH CHI NATA MARAHPATA
CHABU RONAPA AMA HNEI NA
Kô 1924 – 1928 likaw ta ryu a reihtupa N.E Parry superintendent Mongyuhpa vaw pua ta. Ano he chyhsa chi â chhihpa pi a cha.
Lushai Hills liata a y chhôhta a bei zyta ama ryureina a lyucho leipa, a lyupata ryureina ama siekhei thei nawhpa “MIZO dân Bu tao ta Mizoram liata sap asana sadô taona; (Ariculture) tawhta show (Pamosana) chi chei a pha chaipa pamosana nata lymâ a pha chaipa piena tao ta.
Hlâ nota Tlaikaopa zyta zawlbuk ama taopa kha, apha a ta kawpa vâ ta, “Zawl Buk” padua heih muvy” tah ta Tlaikaopa zy ta ngiaroh kaw ei ta, he kyh liana heta Aizawl Kulikawn machâpa nata Governor Kô taihta ama tlô, Cha tawhna chata Tlaikaopa chyhsa liata hmo phapa taopa cha a tha thyu khao leipata, a hie a hah haw.He kyh zawzita N.E Parry chata, “Marahpa saw châta hmô hlupi ei chhuah aw ‘ta ta.
Saikao khih liata thohna O paduapa châ sala “Ahyma Compounder ( thohna araihpa) a chupata a byuh tua aw “tah ta,Satliapa châ athai viapa Thytu chhota kho vana a tah thlâh haw. Cha tawhna chata Marahpa sawzy ta, eima my thei lei theilei awpa châbu ‘The Lakhers cha paduapa a chhuah ta, Pupa Chhali C.I cha a chhi ta, Vahâpi zyhno la khy ei ta, ama nothlapa a byuh viapa la ta, ama thâti zydua roh khai ta, Saikao liata Marah bei zydua aw pakhy ta, Relationship (a pathlana) thâti zy : Cha leipata Marahpata Sah nata nga, Pazu, pavaw, eima nie baw theina kumâ, sihrai khoheih zydua mania pataosa khai ha ta, N.E . Perry Lapinô Drawing (nohthla aro thaipa) ta tao lymâta. A cha tlie ngâsâpata a roh lymâ thei,
Marahpa y tuzie zydua pakiparai khai hata, chariah, hrâ sie nota a tobina dah taih ta châbu liata a (record) khô khai haw. He zydua he (draft) ta roh pachhi khai hata.
Kô 1927 liana khata Garo khihpi Tura lâ a siekhei. Pupa chhali C.I mathipi nata sie ei ta. Tlaikaopa râsi pakha chhaota, Tura liana chata, ‘The Lakhers’ châbu rôna ngaitapa cha kô thôh chhoh ama tao.
He châbu heta Marahpa chimaniah chaluah ta, he hawhpa tluta châbu chhapa nata bie a ki raipa he tlah rah liata a hnei theipa ama sôh ngâsâ N.E.Parry ta Marahpa kyh pachâna vâ dei tat a, châbu a vaw taokho na he na pachâ ngâ kaw khiatala, a rônazie na pahno rili aw.
He châbu pitloh kawhpa dei he châ leipa ta eima Mission Mongyuhpa R.A. Lorrain chata, kô1909 tawhta Biehrai paliepa cha a vaw chhuah hnola ta Kô 1927 liata Biehrai cha a vaw pangoh thei haw, Marahpa chapaw chanô châ a reithaipa maih ta, a saipata Biehrai cha a raih lymâ, Biehrai paliena kyh liata pupa Sâro Nâhro chyhsa sopa nata, Mara reih athaipa a châpa vâta, châbu ama paliena he a hmah a sie ngaita, Marahpa saw zy eima vâ hneina a châ.
He Biehrai a tao khai tawhta Holy Bible a tloh thei nawpata Biehrai parohpa palie heih ta. He daihti liana cha Pupa Sâro Nôhro cha, a daihti ta a dai khao leipata, R.A.Lorrain chhao cha 1944 Feb 1 liata Marahpa sawzy cha maniah a siesai ha hra.
Biehrai parohpa apalie hmâ leipa cha, A.B lorrain Foxall chata vaw pazao hnolo ta, 1973 kô liata Bible release (patlô na) siahah liata hneipa a châ.
Awnanopa pi tlo viapa zy synod Aizawl nata Baptist Lôlei Awnanopa chhao ta holy Bible ama hneipaki hlâ ta Marahpa Awnanopa chata Holy Bible eima hnei paki tua thei hapa cha eima Missionary zt tiamana vâta a châ keima dyhkhata ei lyh kawhpa cha kô 1962 pa liata Pupa Mylai Hlychho ta Marfah History vaw papua thei ta, tao tuapa a châ vâta, a do â leina chhao a y thei hra aw ! chahrasala Marahpa Sawtliapa zy ta ama phahnai kheina hlupi a ypata ei pahno.
He leipa chhao ta kô 1981 liata Pupa Mokia syhlyh chhao ta Marah Ra awnanopa Thâti a ngia ngaitapa A.B. Lorrain Foxall a thei thlah ha nawpa ta mania patopatia.
He chabu zy eima vaw hnei theipa vâ heta Marahpa chi nata phota reih hropa zy a hly thei awpa eima châ lei zie thata a palâsa hra châbu patopatiapa papuapa he hmo naonâhpa châ vei N.E. Parry – R.A.Lorrain A.B. Lorrain – Pupa Mylai Hlychho Pupa Mokia Syhly, a mo zy hnoh ta Marahpa zawpi zydua vyupata A ly – na bie ei hlâ ei.
A tahmâ cha eima châ athaipa, Graduate hlupi vaw y ha ei ta, Châbu phapa hluhpi Marahpa saw zy châta ama chhuah hôlô nata ei pangiasa. Châbu hnei hlupa nata reih pasâsa na tawhta Marahpa he a duah parei via awta, eima reih chyhpata bailai eima khôtho nata eima O chhôh lia chhaota hmâpa eima khoh khao leipa kia la, Marahpa he la khati ta ma la, eima lei patha dâhdei haw la y.
BO – 12
KHIZAW ADYUHPI EI KHANA
Khizaw Sawhkhâ a dyuhna cha 1914 August liata a thao ei ta. He khizaw adyuhpi ei khana liana heta Sawhkhâ rônapa zydua cha ama hlao khaipa a châ.
He adyuh – na ru ngaitapa he khizaw ama vaw sie chiena daihti liata y bei vei. Khizaw he chalyusa hmeisei ei ta, khih nata râh thata parao ei ta, chyhsa mo manôh rei tia lei ama thi.
He liata a dyuhpazy cha :-
Allie (Aharawpa) Sahlao liata British Sawhkhâ a baotupazy cha :- Russia, Japan, France, Italy, Belgium Greece, Rumania servia
Centre Power:- Hiakha la a tohpipazy) German, australia, Hungri, Turkey, Bulgaria zy ama cha.
He adyuhpi ei khana liana heta Lushai Hills liata Satliazy cha France râh lâ sie hraw awpa ta khi to ta pahnosapa châ ta.
Mara saw liata a siepa eima pahnopa cha Satlia Thâbi Hni – ô Tisôpi Satlia Chiahtlo Choza, Thiahra, Satlia Chiahhu Nôhro Tisi, Satlia Vâtia Nôhro Siatâh, Satlia Lailiah Tisi.
Mizo Satlia a siepa zydua cha chyhsa 2100 châ ei ta, Satlia 71 châ a dyuh – na daihti chhôh liata za thi ei ta 2029 cha a tlahpata ama râh ama vaw tlô heih.
France râh liata ama raihria cha Meihei raopa nata Trench (Anyuna khaoh) chaopa a châ chai. He khizaw a dyuhpi liata sie.
Recent Comments